Ի՞նչն է ստիպում մարդկանց անհոգատար դառնալ. Էմոցիոնալ ծայրահեղությունները
Մահը կարող է ուժեղ ազդեցություն ունենալ մեզ վրա, բայց դրանց թվի աճելուն զուգահեռ աճում է նաև մեր անտարբերությունը: Ինչո՞ւ: BBC-ի անդրադարձը:
«Եթե ես նայեմ ամբոխին, ես երբեք չեմ գործի: Բայց եթե նայեմ մեկին, անպայման կանեմ ինչ-որ բան»: Սրանք մի կնոջ խոսքեր են, որի բարեգործական և բարի արարքները նրան սրբացրել են: Նա Մայր Թերեզան է:
Դրանք մարդու առավել ցնցող կողմերից մեկի օրինակ են՝ ուրիշների օգնելու մասին: Թեև մեզանից շատերը տեսնում են մահը որպես ողբերգություն, մենք կարող ենք պայքարել, որպեսզի նույն արձագանքը լինի կյանքի մասշտաբային կորուստների համար նույnպես: Շատ հաճախ, շատերի մահը պարզապես վերածվում է վիճակագրության:
Օրինակ ՝ բնական աղետների, պատերազմների կամ սովի պատճառով կորցրած միլիոնավոր կյանքերը շատ են՝ հասակ առնելու համար: Նույնիսկ այժմ մենք կարող ենք տեսնել նույն տարօրինակ գործընթացը, որը կատարվում է, աշխարհում կորոնավիրուսի պատճառով: Վիրուսից մահացածների թիվը գերազանցել է 400 հազարը, իսկ ավելի քան յոթ միլիոն դեպք գրանցվել է 200 երկրում: Յուրաքանչյուր մահ մի ողբերգություն է, որը ազդել է անհատականության մակարդակի վրա, և բազմաթիվ ընտանիքներ մնացել են ցնցված և կոտրված:
ԱՄՆ-ում, որը անցած ամիս հասավ հարյուր հազար մահվան ցավալի ցուցանիշին, լրագրողները նշել են, որ այս ցուցանիշը կրկնակի անգամ մեծ է Ամերիկայի՝ Վիետնամի պատերազմի ընթացքում զոհված ամերիկացիների թվից և գերազանցում է Կորեական պատերազմից ի վեր յուրաքանչյուր մարտում ԱՄՆ-ի մարտական զոհերի թվից:
Բայց մեր անկարողությունը տառապանքները հասկանալու հարցում, որոնք հանգեցնում են այդպիսի թվերի, կարող են վնասել նման ողբերգություններին արձագանքելու ձևին: Նույնիսկ այժմ կան ապացույցներ, որ մարդիկ տառապում են կորոնավիրուսային նորությունից և ավելի քիչ են հետաքրքրվում համաճարակով:
Դա կարող է մասամբ կապված լինել հոգեբանական երևույթի հետ, որը հայտնի է որպես հոգեբանական հյուծում, այն գաղափարը, որ «որքան շատ մարդիկ են մահանում, այնքան ավելի քիչ ենք մենք մտածում»:
«Արագ, ինտուիտիվ զգացողությունը շատ առումներով հրաշալի է, բայց այն ունի նաև որոշ թերություններ: Մեկն այն է, որ շատ լավ չէ գործ ունենալ մեծ քանակների հետ: Եթե մենք խոսում ենք կյանքի մասին, ապա մեկ կյանքն անչափ կարևոր է և արժեքավոր, և մենք կանենք ամեն ինչ, որպեսզի պաշտպանենք այդ կյանքը, փրկենք այն, փրկենք այդ մարդուն: Բայց քանի որ մահերի թիվն ավելանում է, մեր զգացմունքները համապատասխանաբար նույնպես չեն ավելանում»,- ասել է Օրեգոնի համալսարանի հոգեբան Պոլ Սլովիչը, որը տասնամյակներ շարունակ ուսումնասիրում է հոգեկան թմրածությունը:
Մենք ոչ միայն անտարբերության ենք մատնում աճող թվերի նշանակությունը, այլև մեր հոգատարության աստիճանը կարող է ընդհանուր առմամբ թուլանալ կամ փլուզվել, քանի որ մահվան թվերը մեծանում են:
Փաստորեն, Սլովիչի ուսումնասիրություններից ելնելով՝ որքան ողբերգության վիճակագրական թվերն աճում են, մենք դառնում ենք անզգա: Դա իր հերթին մեզ թույլ է տալիս ավելի քիչ հավանականությամբ դիմել այնպիսի գործողությունների, որոնք անհրաժեշտ են ցեղասպանությունները դադարեցնելու, բնական աղետներից հետո օգնություն ուղարկելու համար կամ օրենսդրության ընդունմամբ գլոբալ տաքացման դեմ պայքարելու համար: Համաճարակի առկայության դեպքում դա կարող է հանգեցնել մի տեսակ ապատիայի, որը մարդկանց հոգնեցնում է ձեռքի լվացման կամ դիմակի կրելու պատճառով, որոնք նվազեցնում են վիրուսի փոխանցումը:
Խնդրի մի մասը կարող է լինել այն, որ քանի որ թվերն ավելի են աճքում, դրանք անձամբ մեզ համար ավելի քիչ նշանակություն են ունենում:
«Էվոլյուցիոն տեսանկյունից մենք կենտրոնացած էինք այն բաների վրա, որոնք սպառնում էին անմիջապես սպանել մեզ: Հիմա մենք փորձում ենք պարզել ռիսկային շատ բարդ սցենարներ, որտեղ առկա են բազմաթիվ վիճակագրություններ: Բայց սովորական մարդը, որը վիճակագրական վերլուծաբան չէ կամ համաճարակաբան, չունի իր ձեռքի տակ եղած գործիքները, որպեսզի անհրաժեշտ դատողություններ անի»,- ասել է «Ռանդ» կորպորացիայի քաղաքական հետազոտությունների կենտրոնի ղեկավար, վարքային և հասարակական գիտությունների դոկտոր, Մելիսա Ֆինցեյնը:
Բայց սա կարող է լուրջ հետևանքներ ունենալ մեր լայնամաստշտաբ ողբերգություններին դիմագրավելու տարբերակների վրա:
2014-ին Շվեդիայում անցկացած մի շարք ուսումնասիրությունների արդյունքում Սլովիչը և իր գործընկերները ապացուցեցին, որ մենք ոչ միայն անտարբեր ենք դառնում աճող թվերի նկատմամբ, այլև մեր կարեկցանքը կարող է ընդհանուր առմամբ թուլանալ կամ փլուզվել:
Մասնակիցներին ներկայացվել են երկու նկար՝ առաջինում մեկ աղքատ երեխա է եղել, մյուս երկու աղքատ երեխան: Նրանց հարց են տվել նվիրատվության պատրաստակամության մասին: Երկու անգամ ավելի տխրություն զգալու և երկու անգամ ավելի շատ օգնելու պատրաստակամության փոխարեն, մարդիկ օգնության ձեռք մեկնելու ավելի քիչ պատրաստակամություն են հայտնել, երբ մեկի փոխարեն երկու երեխա են տեսել: Սլովիչը ասում է, որ դա այն պատճառով է, որ անհատը մարդկանց համար ամենադյուրին միավորն է` հասկանալու և կարեկցելու համար:
«Եթե մեկ երեխա եք տեսնում, կարող եք կենտրոնանալ երեխայի վրա: Կարող եք մտածել, թե ովքեր են նրանք և ինչպես են նրանք նման ձեր սեփական երեխային: Դուք կարող եք ավելի խորը կենտրոնանալ մեկ մարդու վրա, քան` երկուսի: Երկուսին տեսնելու դեպքում ձեր ուշադրությունը սկսում է նվազել և հետևաբար նվազում են ձեր զգացմունքները: Եվ գացմունքներն են կերտում մեր պահվածքը»,- ասել է նա:
Սլովիչի հետազոտության արդյունքում պարզվել է նաև, որ մեկ երեխայի նվիրատվության կամ «օգնելու» հետ կապված դրական զգացմունքները կրճատվել են, երբ մարդկանց հիշեցրել են այն երեխաների մասին, որոնց նրանք չեն կարողացել օգնել: Մի երևույթ, որը նա և իր գործընկերները անվանում են «կեղծ, կոպիտ անարդյունավետություն»:
«Դուք վատ եք զգում, որ չեք կարող օգնել բոլորին, և այդ վատ զգացմունքները խառնվում են լավ զգացմունքների հետ և արդյունքում արժեզրկում են լավ զգացմունքները», — ասել է Պոլ Սլովիչը:
Ուսումնասիրության մասնակիցներին ցույց են տվել մեկ երեխայի նկար, բայց կեսին տվել են վիճակագրություն նաև այն տարածաշրջանի մասին, որտեղ երեխան գտնվում էր: Դա ճիշտ այն է, երբ, օրինակ, շատերը բարեգործական տեսանյութերում տեսնում են բնական աղետներից հետո:
«Մենք կարծում էինք, որ եթե ցույց տանք, թե որքան լուրջ է խնդիրը, մարդիկ ավելի դրդված կլինեն օգնելու: Փոխարենը, նվիրատվությունները կիսով չափ նվազեցին, երբ լուսանկարում ներառված էր վիճակագրությունը: Այս պահվածքի պատճառի մի մասը կայանում է նրանում, որ մենք իրականում բավականին անձնասեր արարածներ ենք: Մենք նվիրաբերում ենք իրավիճակներում, քանի որ ուզում ենք օգնել, բայց դա նաև ստիպում է մեզ լավ զգալ: Լավ չես զգա, երբ կօգնես երեխային` գիտակցելով, որ նա միլիոնավորներից մեկն է: Դուք վատ կզգաք, որ չեք կարողացել օգնել բոլորին, և այդ վատ զգացմունքները, խառնվում են լավ զգացմունքների հետ և արժեզրկում են լավ զգացմունքները», — ասել է Սլովիչը:
1994-ին Ռուանդայի ցեղասպանությունից հետո, երբ 100 օրվա ընթացքում 800,000 մարդ սպանվեց և միլիոնավորները տեղահանվեցին, Սլովիչը և նրա գործընկերները հետազոտությունների ժամանակ մի խումբ կամավորների խնդրեցին, որ նրանք պատկերացնեն, որ հարևան երկրի ներկայացուցիչ են, որը պատասխանատու է փախստականների ճամբարի համար: Նրանք պետք է որոշեին օգնել, թե չօգնել 4500 փախստականին մաքուր ջրով: Նրանց կեսին ասվել էր, որ ճամբարում կա 250,000 մարդ, իսկ մնացածներին, որ ճամբարը 11,000 փախստական ունի:
«Մարդիկ շատ ավելի պատրաստակամ էին պաշտպանել 4500 մարդու 11 000-ից, քան 250 000-ից, քանի որ նրանք արձագանքում են համամասնությանը, ոչ թե իրական թվին: Առաջին դեպքում, կարծես, 4500-ը ընդհանուրի չնչին մասն է: Բայց եթե կարողանաք գրեթե կիսով չափ կրճատել տառապող մարդկանց քանակը, դա մեծ գործ է, չնայած որ երկու դեպքում էլ այդ թիվը նույնն է», — ասել է Սլովիչը:
Իհարկե, կան գործոններ, որոնց պատճառով որոշ մարդիկ խուսափում են տխուր նորություններից կամ ընդհանրապես ողբերգությունների մասին խորը մտածելուց: Դաժան իրադարձությունների մասին պարբերաբար նորություններ դիտելը կապված է սթրեսի ավելի բարձր մակարդակների հետ, որոնք կարող են բացասաբար ազդել մեր հոգեկան առողջության վրա:
Կան ժամանակներ, երբ մի մեծ ողբերգություն, որի համատեքստը ավելի մեծ է, քան իրականում, կարող է խորը ազդեցություն ունենալ ընդհանուր առմամբ տարբեր հասարակությունների հոգեբանության վրա:
Օրինակ, Բոստոնի մարաթոնի 2013-ի ռմբակոծությունից հետո իրականացված մեկ ուսումնասիրության արդյունքում պարզվել է, որ մասնակիցների մոտ, որոնք հետևել են հարձակման մասին լուրերին օրական վեց և ավելի ժամ, հաջորդ շաբաթվա ընթացքում սթրեսի բարձր մակարդակի հասնելու հավանականությունը ինը անգամ ավելի մեծ է եղել:
«Դա նաև ցիկլիկական օրինակ է: Որքան շեշտեն, այնքան ավելի հավանական է, որ հետեք լրատվամիջոցներին: Եվ օրինաչափությունը խախտելը դժվար է, մանավանդ այն պայմաններում, որ լուրերը վատն են»,- ասել է Կալիֆորնիայի Իրվինի համալսարանի հոգեբան և ուսումնասիրության հեղինակներից Ռոքսան Սիլդը:
Վերջին սահմանափակումների կանոնների և վիրուսի տարածման վերաբերյալ նորություններին հետևելը, լուրեր դիտելը կարևոր նշանակություն ունեն: Դրանք համաճարակի ընթացքում շատերի համար անհանգստության աղբյուր են:
«Դա հոգեբանորեն ձեռնտու չէ և, հավանաբար, կապված է տառապանքի, անհանգստության, վախի և հավանական տխրության հետ», — ասում է Սլովիչը:
Լուրերի մեջ ընկղմվելու փոխարեն, նա առաջարկում է մի քանի կայքեր ընտրել և ստուգել դրանք ոչ ավելի, քան օրը երկու անգամ:
Սլովիչի խոսքով` կան դեպքեր, երբ մենք ավելի լավ ենք հասկանում թվերի մեծությունը: Հեշտ հաշվարկները, երբ ինչ-որ բան կրկնապատկվում է, գրավում է մեր ուշադրությունը: 100, 1000 կամ 100,000 կամ մեկ միլիոն նման կլոր թվերը կարևոր իրադարձություններ են, որոնք սովորաբար մեզ ստիպում են ֆիքսել դրանք: Լրագրողների համար սովորական է նաև ողբերգությունները մարդկայնացնել` որոնելով անհատական պատմություններ: Ահա թե ինչու հաղորդումները հաճախ շեշտը դնում են թվացյալ աննշան մանրամասների վրա, ինչպիսիք են անձի տարիքը, նրանց աշխատանքը և երեխաների քանակը: Ահա թե ինչու անձնական իրերի լուսանկարները, ինչպիսիք են զույգ կոշիկը կամ լքված խաղալիքը, հաճախ օգտագործվում են մեծածավալ ողբերգությունը անհատական մակարդակի հասցնելու համար:
Եվ հետո լինում են դեպքեր, երբ մի ողբերգություն, որը ունի ավելի մեծ համատեքստ, կարող է խորը ազդեցություն ունենալ ընդհանուր առմամբ հասարակությունների հոգեբանության վրա:
Դա կարելի է տեսնել այժմ Միացյալ Նահանգներում և ամբողջ աշխարհում, քանի որ բողոքողները դուրս են գալիս փողոց մայիսին Ջորջ Ֆլոյդի սպանության ֆոնին ոստիկանության դաժանության և համակարգված ռասիզմի դեմ խոսելու համար:
«Մենք ականատես ենք պատկերի զորության դրամատիկ օրինակին՝ Ջորջ Ֆլոյդի սպանությամբ արթնացնելու մեր ռասիստական բնույթը, որը դարեր շարունակ եղել է մեզ հետ, չնայած վերջին տասնամյակների ընթացքում ուղեկցվել է բազմաթիվ անհամեստ վիճակագրությամբ», — ասել է Սլովիչը:
Նա ասում է, որ բողոքի ակցիաները համահունչ են գլոբալ արձագանքների հետ: Օրինակ կարելի է հիշել 2015-ին Միջերկրական ծովում խեղդվող երեք տարեկան քուրդ-սիրիացի Ալան Քուրդիի լուսանկարը, երբ նրա ընտանիքը փորձել է հասնել Եվրոպա՝ Սիրիայի քաղաքացիական պատերազմից խուսափելու համար: Սա յան դեպքում, երբ մինչև 2015 թվականը պատերազմը, որը սկսվել էր 2011-ին, սպանել էր 250 000 մարդու և ստեղծել միլիոնավոր փախստականներ:
«Եվ ոչ ոք չէր մտածում, դա պարզապես վիճակագրություն էր մարդկանց մեծ մասի համար», — ասել է Սլովիչը:
Նա ուսումնասիրեց լուսանկարին վերաբերող միջազգային արձագանքը և գտավ, որ այն կարեկցանքի ալիք է առաջացրել դրա հրապարակումից հետո: Դա այնպիսի ցնցող, էմոցիոնալ խռովարար պատկեր էր, որ արթնացրեց մարդկանց: Այն վարակեց ամբողջ աշխարհը և ստեղծեց իրազեկում և մտավախություն, որ 250 հազար մարդու մահվան վիճակագրությունը մինչ այդ չէր առաջացրել: Լուսանկարի հրապարակումից հետո մեկ շաբաթվա ընթացքում 100 անգամ ավելացել է Շվեդիայի Կարմիր խաչի կողմից հիմնադրամին տրվող նվիրատվությունների թիվը, պարզաբանել է Սլովիչը: Ընդհանուր օրական նվիրատվությունները նույնպես 55 անգամ ավելի բարձր էին այդ շաբաթ: Լուսանկարի հայտնվելուցվեց շաբաթ անց նվիրատվությունները կրկին հասել են իրենց նախկին մակարդակին:
Բայց ամեն ճգնաժամ տարբեր է: Օրինակ, ԱՄՆ-ում սևամորթ ակտիվիստների բողոքի ցույցերը, հնարավոր չէ, արագ մարել, կարծում է Սլովիչը:
«Կարծում եմ` այն, ինչ տեղի ունեցավ քրդերի կերպարից հետո կարեկցանքի համեմատաբար ավելի կարճ տևողությամբ, այն է, որ մարդիկ չգիտեին ինչ անել, քան օգնության կազմակերպություններին նվիրաբերություններ անելով ՝ սիրիացի փախստականներին օգնելու համար: Մեր իշխանությունները կարծես թե չգիտեին, թե ինչ պետք է անել դրա դեմ: Քաղաքացիներն էլ չգիտեին, թե ինչ պետք է անել՝ ավելի լավ արդյունքի հասնելու համար: Մարդիկ հակված են խուսափել որևէ գործողություն կատարելուց, երբ չգիտեն ինչ անել: Բողոքի ցույցի միջոցով եսկարծում եմ, որ մենք կտեսնենք հսկայական ջանքեր քաղաքացիների կողմից և տեսանելի առաջընթաց»- նշել է Սլովիչը:
