Գրիգոր Արկադիի Գրիգորյան. Լենինականցի գեներալ-մայորի կենսագրությունը

Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին կային շատ ականավոր հայ հրամանատարներ, որոնք հաջողությամբ ղեկավարել են իրենց ստորաբաժանումները և հաղթել թշնամուն: Նրանց կենսագրությունը բոլորին բավականին լավ հայտնի է. Հովհաննես Քրիստափորի Բաղրամյան՝ Խորհրդային Միության կրկնակի հերոս, Խորհրդային Միության մարշալ, Գալադժև Սերգեյ Ֆյոդորովիչ` 1-ին Բելառուսական ռազմաճակատի հրամանատարի ԱՀՏԱԳ տեղակալ, գեներալ-լեյտենանտ, Նվեր Գեորգիի Սաֆարյան` 89 Հայկական Թամանյան հետևակային դիվիզիայի հրամանատար, գեներալ-մայոր, Սարգիս Սողոմոնի Մարտիրոսյան` գեներալ-լեյտենանտ, Սովետական Միության հերոս, 73-րդ հրաձգային կորպուսի հրամանատար և շատ այլ հրամանատարներ: Բայց կա ևս մեկը՝ գեներալ, որը քչերին է հայտնի: Նա Գրիգոր Արկադիի Գրիգորյանն է: գեներալ-մայոր՝ 1947 թվականից: Նա ուներ «Կարմիր դրոշի» 4 շքանշան, «Աշխատանքայն Կարմիր դրոշի » շքանշան: Մասնակցել է քաղաքացիական պատերազմին հեծելազորային ստորաբաժանումներում, մասնավորապես՝ Բուդյոնիի 1-ին հեծելազորային բանակում: Հայրենական մեծ պատերազմի ժամանակ նա եղել է Կարելիայի ռազմաճակատի 313 դիվիազիայի հրաձգային գնդի հրամանատարը: Սովորել է և ավարտել Վորոշիլովի անվան Գլխավոր շտաբի բարձրագույն ռազմական ակադեմիայն: Եղել է Բելառուսական ռազմաճակատի 217-րդ հետևակային դիվիզիայի հրամանատարը: Ուներ երեք մեդալ, իսկ պատերազմից հետո պարգևատրվել է նաև Լենինի շքանշանով: Այս կարճ հոդվածում կծանոթանանք հայտնի հրամանատարի ռազմական կենսագրության հետ:

Խաղաղության և քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ

Վորոշիլովի գլխավոր շտաբի ակադեմիայի ապագա շրջանավարտ, գեներալ-մայոր Գրիգոր Արկադիի Գրիգորյանը ծնվել է 1899 թ.-ի մայիսի 2-ին, ՀԽՍՀ Լենինական քաղաքում, Տերյան փողոց 132-ում, արհեստագործի ընտանիքում: Նրա հայրը ՝ Արկադի Գրիգորյանը, բացի արհեստագործությունից, զբաղվում էր գյուղատնտեսությամբ: Մայրը տնային տնտեսուհի էր: Գրիգորյանների ընտանիքը ուներ մի փոքր ֆերմա ՝ երկու ձի, երկու կով, 5 հեկտար տարածք: Մանկուց ի վեր Գրիգորը իր գործում օգնում էր հորը և սովորում էր ծխական դպրոցում: Բացի մայրենիից, Գրիգորը ստիպված էր սովորել թուրքերեն: Թուրքերը ապրում էին նաև Լենինականում: 1916-ին ավարտել է Լենինականի քաղաքային դպրոցը: Ավարտելով այն՝ մեկնել է Նովոռոսիյսկ քաղաք մորեղբոր մոտ աշխատելու: Գրիգորը բնակվում էր պիերայի հարևանությամբ և աշխատում էր իր քեռու արհեստանոցում:

1917 թ.-ին նա շարունակում էր աշխատել մասնավոր արհեստագործի մոտ՝ ամիսը 12 ռուբլիով վարագույրներ էր կարում և ապրում էր իր արհեստանոցում, և միևնույն ժամանակ գիշերային պահակ էր: Ժամանակավոր կառավարության տապալումից հետո 1917-ի նոյեմբերին քաղաքացիական պատերազմ սկսվեց: Կարմիր գվարդիայի ջոկատները հասան Նովոռոսիյսկ և Գրիգորը ստիպված եղավ լքել իր խաղաղ աշխատանքը՝ միանալով, որպես կամավոր, Սևծովյան 3-րդ ջոկատին: Այսպիսով սկսվեց Գրիգորի ռազմական ճանապարհը: Որպես Սևծովյան երրորդ ջոկատի մաս ՝ նա սկսեց կռվել Հարավային ռազմաճակատում:

1918-ի մարտին նշանակվեց դասակի հրամանատար: 1918 թվականի ապրիլի 10-ին տեղափոխվեց հարավային ռազմաճակատի առանձին հեծելազորային բրիգադի առաջին հեծելազորային գնդի երկրորդ ջոկատ: Հուլիսի 15-ին Գրիգորը նշանակվել է «Հարավային ռազմաճակատի» Ինզա հրաձգային դիվիզիայի «Կուրսկ» հրաձգային 6-րդ գնդի հեծելազորային հետաքննության պետ: Ծանր մարտեր են տեղի ունեցել Հարավային ռազմաճակատի տարածքում: Նա ստիպված էր պայքարել Կորնիլովի, Կրասնովի և Դենիկինի զորքերի դեմ: 1919-ի մարտի 1-ին, մարտում, նա ստացավ իր առաջին լուրջ վիրավորումը Լուգանսկ քաղաքի մոտակայքում: Նա վիրավորվել էր ձախ ոտքից: Լուրջ վիրավորված Գրիգորին տեղափոխել են 1-ին ռազմական կոմունիստական հիվանդանոց, որը գտնվում էր Մոսկվայում: Նա մնաց այնտեղ շուրջ 4 ամիս:

Ապաքինվելուց հետո նա նորից մեկնեց Հարավային ռազմաճակատ: 1919 թ.-ի հուլիսի 5-ին նշանակվեց Բուդյոնիի հեծելազորային կորպուսի 6-րդ հեծյալ դիվիզիայի 33-րդ հեծյալ գնդի 33-րդ վաշտի հրամանատար: Իր հմուտ հրամանատարության համար Գրիգորը նշանակվեց Հարավային ռազմաճակատի 1-ին հեծելազորային բանակի 1-ին վաշտի 2-րդ ջոկատի հրամանատար: 1920-ի փետրվարի 15-ին Գրիգորը կռվեց լեհական ռազմաճակատում ՝ Պետլիուրայի ջոկատների խմբավորման դեմ, որպես 1-ին հեծելազորային գնդի հրամանատարի օգնական, իսկ ապրիլի 20-ին նշանակվեց 1-ին հեծելազորային բանակի 2-րդ ջոկատի հրամանատար: Հուլիսի 1-ին տեղի ունեցած մարտում նա վիրավորվել է ձախ ոտքից՝ Խոլմսկի նահանգի Զամոսկ քաղաքի մոտակայքում: Նա իր երկրորդ վիրավորումը բուժեց Կիևի հիվանդանոցներից մեկում: 1920-ի հոկտեմբերի 10-ին հիվանդանոցից հետո նշանակվել է 4-րդ ջոկատի հրամանատարի օգնական:

Որպես 4-րդ ջոկատի հրամանատարի օգնական  Գրիգորը կռվեց Ուրանգելի ճակատում և 1920-ի դեկտեմբերի 1-ին Սիմֆերոպոլ քաղաքի մոտակայքում նա ճակատամարտում ստացավ թևի և կողքի ևս մեկ վիրավորում: Նա այս անգամ բուժվեց Սեմֆերոպոլ քաղաքում: Երրորդ լուրջ վնասվածքը չկանգնեցրեց նրան, և նա նորից հայտնվեց քաղաքացիական պատերազմի ռազմաճակատում: 1921-ի հունվարի 15-ին նշանակվեց Վրանգելի ճակատի 13-րդ հեծյալ գնդի 13-րդ ջոկատի հրամանատար: Գրիգորը ստիպված էր պայքարել Ուկրաինայում Նեստոր Մախնոյի և Տյուտյունի խմբերի դեմ: Հունիսի 30-ին, նա ստացավ 4-րդ մարտական վիրավորումը Եկատերինոսլավսկի շրջանի Նովոմոսկովսկի շրջանի Պերեսպեյան գյուղի մոտ և բուժվեց Եկատերինոսլավսկ քաղաքի հիվանդանոցում:

1921-ի օգոստոսի 15-ին ապաքինվելուց հետո նշանակվել է Մոսկվայի հատուկ հեծելազորային բրիգադի 61-րդ հեծյալ գնդի 61-րդ ջոկատի 4-րդ ջոկատի հրամանատարի օգնական: 1923-ին Գրիգորը միացավ Մոսկվայի Կրասնոպրեսնենսկի շրջանի ԲՀԿԿ կուսակցությանը: Այդ ժամանակ նա արդեն 24 տարեկան էր: Մոսկվայի 61-րդ հեծելազորային գնդում նա ծառայելու է մինչև 1924 թվականի մայիս: Քաղաքացիական պատերազմի մարտերն արդեն ավարտվել են Կարմիր բանակի ամբողջական հաղթանակով: Անհանգիստ էր Կենտրոնական Ասիայում: Բասմաչիի հարձակման պատճառով Գրիգորը ուղարկվել էր ծառայելու Կենտրոնական Ասիայի ռազմական օկրուգում՝ Չինաստանի և Աֆղանստանի սահմանին, որպես Պամիր ջոկատի պետ, իսկ այնուհետև  որպես Ֆրունզե քաղաքում գտնվող առանձին ղրղզական հեծելազորային ջոկատի հրամանատարի դասակի հրամանատար: Գրիգորը ստիպված էր որոշ ժամանակ պայքարել տաք Ասիայում «Բասմաչի» շարժման դեմ:

1925-ի դեկտեմբերին նա Ֆրունզե քաղաքի Ղրղզստանի առանձին հեծելազորային դպրոցի ղեկավարի օգնականն էր:

1926-ի օգոստոսին նա ուսման է գնացել Կիևի Միացյալ ռազմական դպրոցում՝ Կիև քաղաքի հեծելազորային բաժանմունքում: Նա լավ գիտեր հեծելազորի ռազմական մասնագիտությունը, բայց ռազմական դպրոցում սովորելը ևս մեկ քայլ էր դեպի ռազմական կարիերան: Երկու ամբողջ տարի նա ռազմական դպրոցի աշակերտ էր: Կիևում սովորելիս նա հանդիպել է իր առաջին կնոջը՝ Թամարա Գոնչարուկին: Նա 19 տարեկան էր, իսկ խենթ Գրիգորը` 29-ը: Նրանք ամուսնացան և որդի ունեցան՝ Արկադին, 1928 թվականին: 1928-ի օգոստոսին նա ավարտեց ռազմական դպրոցը և ուղարկվեց հետագա ծառայության Լենինականի հեծելազորային գնդում ՝ Հայաստանի Վաղարշապատ քաղաքում 76-րդ հրաձգային դիվիզիայում որպես ջոկատի հրամանատար: Այնուհետև նա Կանակիրայի հայկական գյուղի 76-րդ հրաձգային դիվիզիայի առանձին հեծելազորային ջոկատի հրամանատարն էր: Նրան ուղարկել են Նովոչերկասկ հրամանատարական կազմի դասընթացների: Նա ամբողջությամբ չավարտեց ուսումը` ընդամենը սովորելով երեք ամիս: 1930-ին նա ստացավ իր առաջին շքանշանը՝ «Աշխատանքի կարմիր դրոշ» շքանշան քաղաքացիական պատերազմի ճակատներում սովետական իշխանության թշնամիների դեմ ակտիվ պայքարի համար, և այդ տարի դուստր ծնվեց Գրիգորի ընտանիքում, և նրան անվանեցին Նոննա:

1931-ի մայիսին Գրիգորը տեղափոխվեց Անդրկովկասի ռազմական հատուկ շրջանի մեկ այլ՝ 65-րդ  հատուկ հեծելազորային բրիգադի 17-րդ հեծելազորային դիվիզիոն՝ որպես գնդի հրամանատարի օգնական, իսկ 1936-ին ՝ մայորի կոչումով, գնդի հրամանատար: 1936-ին նա երկրորդ անգամ է միացել կուսակցությանը ՝ Կովկասի 2-րդ լեռնային հեծելազորային դիվիզիայի քաղաքական բաժնի ներքո: 1937-ին զանգվածային ճնշումների ալիք սկսվեց Կարմիր բանակի հրամանատարների շրջանում: Ռեպրեսիաների ալիքն անդրադարձավ Կարմիր բանակի բարձրագույն հրամանատարական կազմին: Շատերը դատապարտվեցին և անգամ գնդակահարվեցին: Սա նույնպես ազդեց Գրիգորի վրա 1937 թվականի սեպտեմբերին: Նրան մեղադրեցին լիազորությունները չարաշահելու մեջ: Նրան ձերբակալեցին և դատապարտեցին 6 տարի ժամկետով: Գրիգորին անմիջապես վտարեցին կուսակցության շարքերից և ուղարկեցին բանտ:

Հայրենական մեծ պատերազմում և ծառայությունը պատերազմից հետո

Խորհրդային Միության ժողովուրդները երբեք չեն մոռանա 1941 թվականի հունիսի 22-ը: Այդ սարսափելի օրը, մարդիկ դեռ չգիտեին, որ նացիստական Գերմանիան հարձակվել է Խորհրդային Միության վրա: Առավոտյան 4-ին, գերմանական ինքնաթիռները սկսեցին ռմբակոծել քաղաքները, իսկ տանկերն ու հետևակներն անցան ԽՍՀՄ սահմանը: Գրիգորը նույնպես այդ մասին չգիտեր: Ծանր մարտերով գերմանական զորքերը առաջադիմեցին, և 1941-ի աշնանը ծանր մարտերը սկսվեցին Մոսկվայի ծայրամասերում:

Կարմիր բանակը ռազաճակատային կորուստների պատճառով փորձառու հրամանատարների պակաս ուներ: Ռազմական տրիբունալի դատարանը վերանայեց քրեական գործը և 1941 թվականի դեկտեմբերի 15-ին Գրիգորին ազատեցին կալանքից: Վերականգնեցին մայորի կոչումը և աշխատանքի կարմիր դրոշի շքանշան կրելու իրավունքը:

Ազատվելուց հետո Գրիգորին ուղարկվել է Կարելիայի ռազմաճակատ: Նա անմիջապես ստանձնել է 313 հրաձգային դիվիզիայի 1072 հրաձգային գնդի հրամանատարի տեղակալի պաշտոնը: 1942-ի հունվարի 11-ին վիրավորվել է ճակատամարտում և գտնվել է Սեգեժա քաղաքի հիվանդանոցներից մեկում: Ամբողջ ծառայության ընթացքում հինգերորդ վիրավորումն էր: Հիվանդանոցից հետո նա 1942-ի մայիսին դարձավ 313-րդ հրաձգային դիվիզիայի ուսումնական գումարտակի հրամանատար: ԽՍՀՄ Պաշտպանության ժողովրդական կոմիսարիատի 1942 թվականի մայիսի 4-ի 03930 հրամանով Գրիգորյանին շնորհվել է փոխգնդապետի կոչում: Ինքը` Գրիգորն է կազմել այս ուսումնական գումարտակը: Նա երիտասարդ զինվորներին սովորեցրեց, թե ինչպես պահել կյանքը և չվնասվել առաջին մարտում: Նա փոխանցեց իր ողջ գիտելիքները, որոնք ուսուցանում էին քաղաքացիական պատերազմի ջոկատների հրամանատարները և Կիևի ռազմական դպրոցի ուսուցիչները: 1942-ի հոկտեմբերին նշանակվեց 32-րդ բանակի 37-րդ հետևակային դիվիզիայի 91-րդ հետևակային գնդի հրամանատար:

91-րդ հրաձգային գնդի հրամանատարության սկզբում Գրիգորը նախ և առաջ սկսեց կատարելագործել կարգապահությունը, պաշտպանությունն ու ողջ գնդի բարքերը: Գունդը հմտորեն ղեկավարելու համար, 1942-ի նոյեմբերի 5-ին Գրիգորյանին շնորհվել է «Կարմիր դրոշի» զինվորական շքանշան, իսկ 1943 թվականի հունվարի 10-ին նա ստացել է գնդապետի կոչում, իսկ դեկտեմբերի 12-ին ժողովրդական կոմիսարիատի հրամանով նշանակվել է Գուսարովի գլխավորությամբ 37-րդ հրաձգային դիվիզիայի հրամանատարի տեղակալ: 1943-ի փետրվարի 1-ին Գրիգորը ստացել է 367-րդ հրաձգային դիվիզիայի հրամանատարի տեղակալի պաշտոնը:

Մինչև 1943 թվականի դեկտեմբերի 17-ը նա ծառայել է այստեղ: 1943-ի դեկտեմբերին ԽՍՀՄ Պաշտպանության աշխատակազմի գլխավոր տնօրենի հրամանով Գրիգորին ռազմաճակատից հետ են կանչել Մոսկվա: Մայրաքաղաք ժամանելուն պես գերագույն հրամանատարության շտաբը նրան ուղարկում է սովորելու ընդհանուր շտաբի բարձրագույն ռազմական ակադեմիայում: Ակադեմիայում սովորելուց հետո Գրիգորը մնում է պահեստազորում: Նա անհամբերությամբ սպասում էր նոր նշանակման, ցանկություն ուներ գնալ ռազմաճակատ: 1944-ի հուլիսի 10-ին նրան կանչել են շտաբ և նոր հանձնարարություն տվել: 1944 թ.-ի հուլիսի 23-ին թվագրված Բելառուսական 1-ին ռազմաճակատի հրամանով նրան ԽՍՀՄ մահացած հերոս ՝ գնդապետ Մասոնովին փոխելու համար ուղարկել են 48-րդ բանակի 217-րդ «Ունեչսկոյ» հրաձգային դիվիզիա հրամանատարի պաշտոնը զբաղեցնելու համար:

217-րդ հետևակային դիվիզիայի շտաբ ժամանելուն պես, Գրիգորը հանդիպեց իր տեղակալներին: ԱՀՏԱԳ տեղակալ փոխգնդապետ Ժույկովսկիին, շտաբի պետ, գվարդիայի գնդապետ Կոզլովին և դիվիզիայի գնդերի հրամանատարների հետ: Գրիգորը իմացավ 217-րդ «Ունեչսկոյ» հրաձգային դիվիզիայի, նրա հայտնի մարտական ուղու և նրա հերոսների մասին, իր խոսքը փոխանցելով, որպես նոր հրամանատար, շարունակելու դիվիզիայի բոլոր ռազմական ավանդույթները: Հուլիսին, որպես անկուսակցական Գրիգորը, դիմում ներկայացրեց բաժնի կուսակցական կազմակերպությանը: Կուսակցությանը ուղղված հանձնարարականը գրել են ԱՀՏԱԳ տեղակալ Ժուիկովսկին, շտաբի պետ Կոզլովը և քիմիական ծառայության պետ Պրոսկուրինը: 1944 թվականի հունիսի վերջից Գրիգորը կուսակցության թեկնածու էր: 1944-ի աշնաննն ավելի մոտ, Բելառուսական 2-րդ ռազմաճակատի սովետական համատեղ զորքերը մոտենում էին Լեհաստանին:

Գրիգորյանի հրամանատարությամբ 217-րդ դիվիզիան կորուստներ պատճառեց գերմանական ստորաբաժանումներին և ներխուժեց նրանց պաշտպանության տարածք Նարև գետի մոտ: Դիվիզիայի ստորաբաժանումները ազատագրեցին Լիզա Ստարայի մի շարք բնակավայրեր, Չիզև քաղաքը և շատ ուրիշ բնակավայրեր: 1944 թվականի սեպտեմբեր և հոկտեմբեր ամիսներին մարտեր սկսվեցին Նարևսկու և Ռուժանսկու կամուրջների վրա: Գերմանացիները մի քանի անգամ փորձելով կանխել գետի հատումը և աջ ափի վրա հաստատումը՝ տանկեր և հետևակ նետեցին հարձակման: Գրիգորյանը հմտորեն ստեղծեց իր դիվիզիայի ամբողջ պաշտպանությունը և, հնարավորության դեպքում, հրամայեց անցնել հակագրոհնի: Գերմանացիների կողմից կամուրջը քանդելու բոլոր փորձերը անհաջող էին: Բելառուսական 2-րդ ռազմաճակատի հրամանով Գրիգորյանին շնորհվեց Կարմիր դրոշի երկրորդ շքանշանը: 1945 թվականը եկավ, և մարտերը թուլացան: Հունվարի 14-ին նախատեսված է նոր հարձակվողական գործողություն:

217-րդ դիվիզիայի առաջ հրաման էր դրված գրավել Մակուվ քաղաքը և այնտեղից դուրս հանել գերմանացիներին: Դա հեշտ գործ չէր, քանի որ գերմանացիների խորը պաշտպանություն էին անցել, և դա ճեղքելը դժվար կլիներ: Գրիգորը մտածեց, թե ինչպես դա անել: Նա զորավար էր և հեծելազորային ջոկատի հրամանատար: Նա որոշումկայացրեց կարծես ձիով հանկարծակի հարված հասցնել պաշտպանությանը և անմիջապես ազատագրել քաղաքը: 1945-ի հունվարի 14-ին սկսվեց հարձակողական գործողությունները: Ծանր մարտերը տեղի են ունեցել Մակուվ քաղաքի մոտակայքում: Դիվիզիան, քաղաքացիական պատերազմի մասնակցի նախկին հեծելազորի հմուտ ղեկավարի ներքո, փոքր կորուստներով ներխուժեց գերմանացիների խորը պաշտպանությունը և, կարծես ձիով հարձակվեց Լեհաստանի Մարուվ քաղաքի, վրա և նոկաուտի ենթարկեց գերմանացիներին: Գրիգորյանը ստիպեց թշնամուն նահանջել ՝ թողնելով սարքավորումներ և զենք: Նա դիվիազիայի հիմնական ուժերը կենտոնացրեց հարձակողական գործողությունների վրա և կտրեց Պշասնիշ — Ցեխանով մայրուղին: 217-րդ դիվիզիան ներխուժեց և ազատագրեց Փշասնիշ քաղաքը: Մարտերում, գնդապետ Գրիգորյանի հրամանատարությամբ 217-րդ դիվիզիան գրավեց 5 հրետանային մարտկոց, 2 ականանետային մարտկոց, 40 գնդացիր, 25 տրակտոր, 28 մեքենա և ոչնչացրեց մինչև 900 թշնամու զինվոր և սպա:

Դիվիզիայի հմուտ ղեկավարության և նշանակված առաջադրանքի համար գնդապետ Գրիգորյանին պարգևատրվել է «Կարմիր դրոշի» երրորդ շքանշանով: Գրիգորյանի հրամանատարության տակ գտնվող դիվիզիան կռվեց Արևելյան Պրուսիայում: Եվ այնտեղ նա Գրիգորյանի հմուտ ռազմավարության ներքո ջարդեց թշնամուն: Մարտին ստորաբաժանումը ազատագրեց Բրաունսբուրգ քաղաքը և հասավ Ֆրիսչս Հուի ափերը: 1945-ի ապրիլի 5-ին 217-րդ հրաձգային դիվիզիային շնորհվեց Լենինի շքանշան Արևելյան Պրուսիայում ռազմական գործողությունների համար, դա հրամանատար Գրիգորյանի արժանիքն էր: Մայիսի 9-ին պատերազմն ավարտվեց, իսկ Գրիգորի համար ՝ զինվորական ծառայությունը շարունակվեց: Պատերազմից հետո նա մնաց ծառայելու Բալթյան ռազմական օկրուգում ՝ որպես 36-րդ պահակախմբի հրաձգային կորպուսի հրամանատարի տեղակալ: 1945-ի հուլիսին, Ժողովրդական կոմիսարների խորհրդի հրամանով, Գրեգորիին շնորհվեց գեներալ-մայորի կոչում: 1947-ի մարտին նշանակվեց Բալթյան ռազմական շրջանի 26-րդ պահակային հրաձգային դիվիզիայի հրամանատար:

Կոնևը` ցամաքային զորքերի գլխավոր հրամանատարը, Խորհրդային Միության մարշալը, միջնորդել է նրան դիվիզիայի հրամանատար նշանակել: Զինվորական ծառայության համար Գրիգորիին շնորհվել է Լենինի շքանշան 1947 թվականի ապրիլին: Այդ ժամանակ նա բնակվում էր Կալինինգրադի մարզի Գուսև քաղաքում: 1947-ի դեկտեմբերին նա միացավ Կոմունիստական կուսակցության, դարձավ լիարժեք անդամ` նվիրված Լենինի և Ստալինի կուսակցության գաղափարին: 1951-ին Գրիգորիը ծառայում է Թուրքեստանի ռազմական շրջանում: 1953-ին Գրիգորիը դստեր ՝ Տատյանայի, որդու Ալեքսեյի և իր կնոջ հետ տեղափոխվել է Լենինգրադ և այնտեղ անցել թոշակի: Հրամանատարը մահացավ 1970-ի մարտին Լենինգրադում:

Սերգեյ Լոպատին